Ter voorbereiding van een middagje zinloos debatteren over religie beantwoord ik hieronder de vragen die mij werden voorgelegd. De discussanten betroffen een soefi moslim, een protestantse christen en een liberale jood. Vanuit sociaal perspectief is het met elkaar praten al een teken van gevorderd secularisme. Kun je een dergelijk debat, waarin ook uitgesproken atheïsten deelnemen voorstellen in landen waarin religie (nog) wel invloed heeft op de politiek en de maatschappij? Kun je je een dergelijk debat voorstellen in Iran, Afghanistan, Saoedi-Arabië? Kortom, dat er debatten over religie en tussen religies plaatsvinden is waar het om gaat. De inhoud doet er eigenlijk niet toe.

Wandelende categoriefout

Discussiëren met gelovigen die op faustiaanse wijze hun identiteit hebben verknocht aan een waanidee, zijn immuun voor de rede. Als ze opeens de onredelijkheid van hun eigen opvattingen zouden inzien, dan zijn ze niet meer wie ze zijn. Hun sociale status wordt bepaald door hun opvattingen. Ze zitten er tot hun nek in en het legt hun sociaal gezien ook geen windeieren. Mensen die geloven dat de aarde plat is, of dat de overheid ons vergiftigt met chemtrails worden doorgaans niet helemaal serieus genomen. Meewarig worden hun begeesterde en warrige verhalen aangehoord. Maar wanneer het gaat om eeuwenoude geïnstitutionaliseerde waanideeën, blijken ze een vernis van sociale respectabiliteit te hebben gekregen. Ten onrechte.

Hoe zou een evolutiebioloog zich voelen op een conferentie waarin er sprekers zijn van verschillende scholen van creationisten en ID-aanhangers? Voor een evolutiebioloog is het totaal irrelevant om in te gaan op de vraag of de aarde nu 6000 jaar oud is, of 100.000 jaar, of dat er een intelligent design is. Als op zo’n congres de evolutiebioloog evenveel spreektijd wordt geboden onder het mom van gelijke monniken, gelijke kappen, zullen veel mensen, hopelijk, inzien dat dit absurd is. Nog absurder zou het zijn om op een wetenschappelijke conferentie creationisten of ID’ers een podium te bieden.

Ik voel mij als een astronoom op een astrologiecongres. Een wandelende categoriefout. Van te voren weet je al dat jouw bijdrage van een andere aard is. Zullen de toehoorders het verschil kunnen ontdekken? Als het goed is heeft het onderwijs hen daartoe opgeleid.

Brengt religie meer vrede, of meer oorlog?

Oorlog. Zonder religie wordt het een stuk makkelijker om vrede in de wereld te bereiken. Helaas echter zijn er nog veel meer obstakels voor wereldvrede. Het is net als iemand die genezen is van kanker: je kunt zo door een andere ziekte gevloerd worden.

Hoeveel ruimte is er voor religie in een seculiere samenleving?

Net zoveel als voor een filatelievereniging of politieke vereniging. Geen privileges voor religie. Geen rituele slacht. Geen besnijdenis. Geen religieuze scholen en universiteiten.

Als we naar het maatschappelijke debat over de excessen van godsdiensten kijken – het misbruik in de katholieke kerk, misbruik in joodse gemeenschappen en het terrorisme uit naam van god – lijkt het makkelijk om te oordelen.

Inderdaad. Zo moeilijk is het niet. Het wordt tijd er een punt achter te zetten. Net zoals je als je opgroeit van je fopspeen af moet, zo kan de mensheid opgroeien en de fopspeen van religie, dat teken van intellectuele onvolwassenheid, achter zich laten. Gesloten religieuze gemeenschappen zijn kerkers voor de eigen gemeenschap waarbij misbruik dikwijls onopgemerkt en onbestraft blijft.

Maar religie biedt juist ook houvast en zingeving in een snel veranderende wereld.

In een snel veranderende wereld is het nut van de levenslessen van middeleeuwse nomadische herders of krijgsheren buitengewoon gering. Het is sneu als mensen een leugen nodig hebben om hun leven te kunnen leiden. Mensen zijn wijsgemaakt dat ze religie nodig hebben voor steun of zin. Gemeenschapsgevoel en een zinvol leven leiden kunnen heel goed buiten een religieus kader tot ontwikkeling komen.

Stel (quod non) dat religie wel een positieve sociaalpsychologische functie zou vervullen, dat maakt de waarheidsclaims van religie nog niet waar. Er is geen God. En het is buitengewoon cynisch en denigrerend om voor anderen te beslissen dat ze mentaal niet op zichzelf kunnen staan. Humanisme is een voorbeeld van een leven beamende levens- en universumbeschouwing, zonder geloof in sprookjes en zonder irrationele taboes.

Op de hele wereld is er geen volk te vinden zonder religie.

De uitspraak is grotendeels waar, maar niet helemaal. Er zijn thans een aantal zeer seculiere samenlevingen in de wereld. En juist in die samenlevingen kunnen mensen buitengewoon gelukkig zijn.

Gelovig zijn zit dus niet alleen diep verankerd in onze cultuur, maar ook in ons mens-zijn.

Klopt. De mens heeft last van een transcendente verleiding. Dat is een psychologische behoefte waarvoor het vaccin kritisch denken is. Helaas is niet iedereen daar even goed in.

Brengt religie meer vrede, of meer oorlog?

Meer oorlog. Meer onderdrukking. Meer onvrijheid.

Jodendom is geen geloof in christelijke zin, maar een beschaving. Het Jodendom vooral als een godsdienst te beschouwen, zet iedereen op het verkeerde been.

Hoe beschaafd is het om jongetjes te mutileren? Hoe beschaafd is het om ritueel te slachten? Hoe beschaafd is het, in orthodox joodse kringen, om kinderen te indoctrineren met allerlei taboes en leugens? Hoe beschaafd is het in om te discrimineren jegens vrouwen?

Wat vinden jullie van elkaars invulling van het geloof?

Zolang er geen sprake is van indoctrinatie, het een volledig vrije keuze is en wanneer er geen derden geschaad worden, staat het iedereen vrij om zijn te leven volgens een waan. Jongensbesnijdenis is een schending van lichamelijke integriteit die strafbaar gesteld zou moeten worden.

Hoe streng moet je ‘de letter’ volgen?

Het volgen van ‘de letter’ is meestal levensgevaarlijk, behalve als het om rationele documenten gaat als de UVRM (en ook daar moet je nog nadenken en niet volgens ‘de letter’ te werk gaan).

Gaat geloof nog samen met de 21e eeuw?

Geloof ging samen met geen enkele eeuw. Geloof is de molensteen van de mensheid. In de 21ste eeuw hebben veel mensen toegang tot informatie en onderwijs. Wie dan nog gelovig blijft, is erin geslaagd zichzelf een oor aan te naaien.

Hoe zie je de tegenstelling seculier – gelovig?

De zin van het zinloos debatteren zit hem erin dat het mogelijk is om hierover met elkaar te discussiëren.

Secularisme gaat over de scheiding tussen religie en staat. Ook gelovigen kunnen daar voorstander van zijn. Zonder scheiding tussen religie en staat kom je terecht in een theocratie waarin geen plaats is voor de vrijheid van expressie en de vrijheid van het individu. Een theocratie geeft de zekerheid van de hel. In een seculiere liberale staat kan een paradijs op aarde ontstaan. En Nederland is zo’n paradijs, niet dankzij, maar ondanks religie. 

De zin van het zinloos debatteren

Tot slot een opmerking over de tandeloze tijgers. In een seculiere en liberale samenleving kunnen gelovigen hun religie binnen de vrijheid van de wet uitoefenen en gebruik maken van de vrijheid van expressie. Wanneer gelovigen het voor het zeggen hebben is het uit met de pret, ook voor gematigde en liberale gelovigen. Voor wie niet wil leven onder het juk van een religie dient de liberale seculiere samenleving te koesteren.

De zin van het zinloos debatteren zit hem erin dat het mogelijk is om hierover met elkaar te discussiëren.